ประชาธิปไตยที่เราพูดถึงกันโดยมากจะนึกถึงในเรื่องรูปแบบที่เป็นรูปธรรมหรือเป็นระบบ เช่นจะต้องมีรัฐสภา คณะรัฐมนตรี การเลือกตั้ง ฯลฯ แต่สิ่งหนึ่งที่สำคัญมาก ซึ่งไมาควรมองข้ามก็คือเนื้อหาสาระของประชาธิปไตย ซึ่งมีส่วนประกอบหลายประการ

 หลักการสำคัญของประชาธิปไตยคือการที่ประชาชนปกครองกันเอง ซึ่งมีรากฐานมาจากการที่ประชาชนแต่ละคนสามารถปกครองตนเองได้ แล้วจึงมาช่วยกันปกครองร่วมกัน ถ้าปกครองตนเองไม่ได้ การที่จะมาร่วมกันปกครองประเทศก็เป็นไปด้วยดีไม่ได้

 หลักการปกครองตนเองในการปกครองแบบประชาธิปไตยนี้ มีหลักการสำคัญอย่างหนึ่งที่เรียกว่า “เสรีภาพ” ซึ่งคนจำนวนมากอาจมองว่าหมายถึงการทำได้ตามใจตัว หรือทำได้ตามชอบใจ แต่ถ้าแต่ละคนทำตามใจตัวจะปกครองตนเองได้อย่างไร ถ้าทุกคนทำตามใจ เอาแต่ใจตัวเอง เวลาทำงานอยากนอนก็นอน เวลาขับรถก็ขับตามอำเภอใจไม่ใส่ใจกฎจราจร การปกครองที่ดีก็เกิดขึ้นไม่ได้ 

 คำจำกัดความของเสรีภาพโดยมากจึงหมายถึงเสรีภาพภายในขอบเขต คืออิสระในการสร้างสรรค์ แต่ไม่ทำลายสร้างความเสียหาย และไม่ละเมิดสิทธิของผู้อื่น แต่นิยามเช่นนี้ก็อาจทำให้เข้าใจว่าเป็นการทำได้ตามชอบใจเหมือนกัน เพียงแต่ว่าให้การทำได้ตามชอบใจนั้นอยู่ในขอบเขต เมื่อมีขอบเขตก็ยังถูกจำกัด เมื่อถูกจำกัดก็ยังไม่เสรีจริง

 ความหมายที่สูงขึ้นไป เป็นความหมายแบบที่มีดุลยภาพ กล่าวคือ มองว่าตัวเองนี้มีเสรีภาพ โดยสัมพันธ์กับเสรีภาพของผู้อื่น ซึ่งก็ใกล้เคียงกับเสรีภาพภายในขอบเขต แต่เป็นการมองโดยมีปัญญาเห็นเหตุผล ทำให้ไม่รู้สึกว่าขอบเขตนั้นบีบคั้นตัว เมื่อมีจิตสำนึกอย่างนี้จะเห็นต่อไปว่า ความมีเสรีภาพหมายถึงความพร้อมที่จะให้โอกาสแค่ผู้อื่นด้วย คือเห็นว่าเสรีภาพของตนเป็นของคู่กันกับเสรีภาพของผู้อื่นทำให้เกิดความเสมอภาค เสรีภาพจึงมาคู่กับความรับผิดชอบ หมายความว่าเราจะต้องใช้เสรีภาพอย่างมีความรับผิดชอบ และรับผิดชอบต่อการใช้เสรีภาพนั้นด้วย

 มองต่อไป เสรีภาพ มีความหมายแยกเป็น 2 ด้าน คือเสรีภาพที่จะได้ กับเสรีภาพที่จะให้ โดยมากคนจะมองในแง่ที่จะได้รับ แล้วก็เรียกร้องที่จะเสมอภาค เท่าเทียม ในความหมายว่า “ฉันต้องได้ให้เท่ากับเธอ” แต่อีกด้านหนึ่ง คนเรามีเสรีภาพในการให้ด้วย และความเสมอภาคที่งดงามจึงเกิดจากการที่ “ฉันให้เพื่อให้เราเท่ากัน”

 เสรีภาพในการได้นั้นเป็นส่วนผล ก่อนจะได้ผลเราต้องทำเหตุ ถ้าไม่มีเสรีภาพในการให้ เสรีภาพในการได้ก็เป็นไปได้ยาก 

 การปกครองแบบประชาธิปไตยเป็นการปกครองที่พยายามเปิดโอกาสให้ทุกคนมีเสรีภาพที่จะนำเอาศักยภาพของตนออกมาทำประโยชน์แก่ส่วนรวม ถ้าแต่ละคนมีความรู้ แต่ไม่มีเสรีภาพที่จะพูด แสดงความคิด เขาก็ไม่สามารถนำความรู้นั้นมาทำประโยชน์ได้ การปกครองปบบประชาธิปไตยมีสาระสำคัญอยู่ตรงนี้ มันเป็นส่วนเหตุ ถ้าไม่มีสาระนี้แล้ว มัวแต่จะไปชื่นชมกับผลที่จะได้ ก็ไม่ยั่งยืน

 ฉะนั้นต้องมองเสรีภาพในส่วนเหตุเป็นหลัก ว่าทำอย่างไรจะให้ศักยภาพที่มีในแต่ละคน สามารถอำนวยประโยชน์แก่สังคมได้เต็มที่ อันนี้เป็นเสรีภาพในลักษณะของการให้ ซึ่งจะทำให้สังคมประชาธิปไตยก้าวหน้า มิใช่เพียงการเรียกร้องเอาแต่ใจให้ได้เท่าคนอื่น

 แม้แต่ความมีส่วนร่วม ซึ่งเป็นพฤติกรรมสำคัญอย่างหนึ่งในสังคมประชาธิปไตย บางคนก็มองแต่ในแง่ที่จะได้ คือมองว่าฉันจะต้องมีส่วนได้ด้วย แต่ประชาธิปไตยที่แท้เน้นที่การเข้าไปร่วมสร้างสรรค์ เอาส่วนที่ตนมีเข้าไปร่วมกันทำประโยชน์ คือเน้นที่การให้

 คำสามัญในระบอบประชาธิปไตยที่มาด้วยกันกับคำว่าเสรีภาพ คือคำว่า “สิทธิ” ซึ่งมักแปลว่า อำนาจอันชอบธรรม ในแง่ว่าเป็นสิ่งที่จะอ้างหรือเรียกร้องเอาได้ตามความต้องการ การมีได้ ทำได้ ตามสิทธินั้นเป็นลักษณะสำคัญที่แสดงถึงความมีเสรีภาพ และสิทธินั้นก็มาคู่กับ “หน้าที่” สิทธิเป็นเรื่องของการที่จะได้ ส่วนหน้าที่เป็นเรื่องของการที่จะให้ จะทำ

 เมื่อประชาชนทำหน้าที่ให้แก่สังคมตามสถานะของตนๆ เช่นศึกษาเล่าเรียน ประกอบสัมมาชีพ รับผิดชอบครอบครัว ชุมชน สังคมประชาธิปไตยที่ดีก็จะนำผลดีที่เกิดขึ้นร่วมกันนั้นมาสนองแก่สิทธิของพลเมือง ถ้าประชาชนไม่ช่วยกันทำเหตุ ทำหน้าที่ แล้วสังคมจะเอาผลอะไรมาสนองความต้องการของพลเมืองได้

 มองในทางย้อนกลับ ผู้ที่ทำหน้าที่ของตนถูกต้อง เป็นอย่างดีแล้ว จึงเป็นผู้สมควรจะได้รับสิทธิ และสิทธิที่ได้รับก็จะต้องถูก นำไปใช้อย่างถูกต้องด้วย สิทธิจึงมาพร้อมกับหน้าที่ และเป็นสมบัติมีค่าอันน่าภูมิใจสำหรับผู้ที่ทำหน้าที่

 พลเมืองในสังคมประชาธิปไตยควรสร้างจิตสำนึกในหน้าที่ ว่าการที่เราจะได้สิทธินี้นั้น เราจะต้องทำอะไร หรือนึกถึงสิ่งที่ตนจะต้องทำ ต้องให้ มากกว่านึกถึงสิ่งที่ตนจะได้ จะเอา อย่างที่ประธานาธิบดีเคนเนดีกล่าวในพิธีปฏิญาณตนเข้ารับตำแหน่งเมื่อ พ.ศ.​2504 ว่า “Ask not what your country can do for you, ask what you can do for your country”

สิทธิต้องมาคู่กับหน้าที่ ฉันใด เสรีภาพก็ต้องมากับความรับผิดชอบ ฉันนั้น

การปกครองกันเองเริ่มจากการปกครองตนเองได้ ฉันใด เสรีภาพในสังคม ก็ต้องเริ่มจากเสรีภาพที่แท้ภายในใจ ฉันนั้น

 เสรีภาพอีกระดับหนึ่ง เป็นเสรีภาพในความหมายขั้นรากฐาน คือการที่คนเราจะมีเสรีภาพที่แท้จริงภายนอกได้ จิตใจจะต้องเสรี คือเป็นอิสระจากการครอบงำของอำนาจที่จะมาชักจูง ครอบงำจิตใจ ให้ผิดไปจากธรรม พอจิตใจเขวออกจากหลักธรรมความถูกต้องแล้ว การแสดงออกภายนอกก็เขวหมด ใจที่มีเสรีภาพ ก็คือใจที่ไม่ตกอยู่ในอำนาจของกิเลส โดยเฉพาะ ตัณหา มานะ ทิฐิ 

ตัณหา คือความอยาได้เพื่อตัว ต้องการเสพ บริโภค เพื่อผลประโยชน์ เพื่อตน (ต่างจากฉันทะที่เป็นความใฝ่ดี ใฝ่สร้างสรรค์)


มานะ คือความถือตัว ต้องการอำนาจ อยากเป็นใหญ่ อยากเด่น อยากเป็นคนสำคัญ ครอบงำเหนือผู้อื่น

ทิฐิ คือความยึดถือเอาแต่ความเห็นของตัว เหนือความจริง และความเห็นอื่น ต้องการให้ผู้อื่นยอมรับความเห็น ความเชื่อ ลัทธิ อุดมการณ์ของตน 

กิเลสจำพวกเห็นแก่ตัว เอาตัวเองเป็นศูนย์กลางทั้ง 3 อย่างนี้ มักเข้าครอบงำการคิด ทำให้พฤติกรรมเสรีภาพเสียศูนย์ เลยดุล กลายเป็นโทษ ก่อผลร้ายทำลายประชาธิปไตย

เสรีภาพจะสัมฤทธิ์ผลให้เกิดประชาธิปไตยได้แท้จริง คนจะต้องใช้ปัญญาด้วยความเที่ยงธรรม ด้วยความสุจริตใจ โดยไม่ถูก ครอบงำด้วยกิเลส การแสดงออกของปัญญาที่บริสุทธิ์ก็คือการใช้เสรีภาพอย่างสูงสุด เสรีภาพที่แท้จะเกิดได้ก็ต่อเมื่อมีการใช้ปัญญา

สังคมประชาธิปไตยจึงต้องเน้นเรื่องการศึกษา ให้เกิดปัญญา เมื่อประชาชนจะปกครองตนเอง จะตัดสินใจอะไร ก็ต้องมีความรู้ ความเข้าใจ จึงจะตัดสินใจได้ถูกต้อง มิใช่ตัดสินใจเพียงเพราะถูกใจ

ประชาธิปไตยจึงมิใช่เพียงรูปแบบของการที่ประชาชนมาลงคะแนนตัดสินเลือกผู้บริหารประเทศ แต่ต้องมีเนื้อหาสาระอยู่ข้างใน คือการที่ผู้ออกเสียงนั้นมีปัญญา ตัดสินใจโดยไม่อยู่ใต้การครอบงำของกิเลส 

คนโง่ร้อยคน พันคน มาประชุมกัน โหวตกันว่าโลกนี้แบน โลกก็หาได้แบนตามนั้นไม่

ฝูงลิงจะข้ามแม่น้ำ มีความเห็นร่วมกันว่า กระสอบนุ่นเบาดี ให้เอามามัดติดตัวจะได้ลอยน้ำข้ามไป เลยพากันตายทั้งหมด
 ครูคนหนึ่งอยากจะพัก พอเข้าสอนก็บอกนักเรียนว่าเรามาใช้วิธีประชาธิปไตย มาโหวตกันนะว่าจะเรียนหรือจะเล่น ....

ประชาธิปไตยจึงเป็นการปกครองกันด้วยปัญญา ของคนที่มีจิตใจเสรี