ตามรอย..อภิธัมมัตถสังคหะ ตามแนวพุทธธรรม

สำหรับการฝึกวิปัสสนากรรมฐาน

ถาม    (๑) หากทุกขสัจหมายถึงขันธ์ ๕   จะไม่ขัดแย้งกับบาลีที่ว่า "ทุกขสัจนั้นว่าโดยย่อก็คือ อุปาทานขันธ์"  หรือ?​         
           (๒) อุปาทานขันธ์หมายถึง ขันธ์ ๕ ที่ประกอบด้วยตัณหาอุปาทาน หรือขันธ์ ๕ ที่กำลังเป็นที่ตั้ง เป็นอารมณ์ของตัณหาอุปาทาน หรือขันธ์ ๕ อันอาจเป็นที่ตั้งของตัณหา อุปาทา

ตอบ   (๑)  การแสดงความหมายของทุกขสัจ  สามารถอธิบายได้หลายแบบ มุ่งความหมายกว้าง-แคบต่างกันตามบริบท เปรียบเหมือนอย่างพูดว่า "น้ำเป็นประโยชน์ต่อมนุษย์" ถ้ามองแบบเจาะจง อาจสรุปได้ว่า "น้ำเน่า น้ำปัสสาวะ ไม่จัดอยู่ใน คำว่า น้ำข้างต้น" ก็ถูก แต่ถ้ามองแบบวัฏจักรของน้ำทั้งหมด ก็จะไม่ต้องแยกว่า นำ้ไหน แต่น้ำ (H2O) ทั้งหมดนั่นแหละก็ เป็นประโยชน์ในแง่ใดแง่หนึ่ง หรือมีศักยภาพที่จะเป็นประโยชน์ได้ทางใดทางหนึ่ง

        ในอรรถกถา วิภังคปกรณ์ ท่านแสดงถึงความหมายของทุกข์ว่ามีหลายนัย ทั้งโดยย่อ และโดยพิศดาร ดังนี้

     "... ในบรรดาทุกข์เหล่านั้น พึงกล่าวทุกขอริยสัจตั้งไว้ใน ๒ บท นี้
 คือปริยายทุกข์และนิปปริยายทุกข์ ก็ธรรมดาอริยสัจนี้ย่อมมาในพระบาลีโดยย่อบ้าง โดยพิสดารบ้าง    
     ในที่มาโดยย่อควรจะกล่าวโดยย่อก็ได้ โดยพิสดารก็ได้ 
     แต่ในที่มาโดยพิสดารสมควรกล่าวโดยพิสดารเท่านั้น ไม่ควรกล่าวโดยย่อ 
     ในที่นี้ทุกข์นี้นั้นมาโดยพิสดารดังนั้น พึงกล่าวโดยพิสดารอย่างเดียว 
     ฉะนั้น คำนี้ใดที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้มีอาทิว่า พึงทราบชาติ พึงทราบอรรถของชาติเป็นทุกข์ 
     เพราะถือเอาพระบาลีในนิเทศวารมีอาทิว่า ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ชาติปิ ทุกฺขา 
     ในอริยสัจ ๔ นั้น ทุกขอริยสัจเป็นไฉน แม้ชาติก็เป็นทุกข์ ดังนี้." ....

     “พึงทราบอรรถแห่งชาติเป็นทุกข์. จริงอยู่ ชาตินี้ตัวเองไม่เป็นทุกข์ แต่ตรัสว่าเป็นทุกข์ เพราะเป็นที่ตั้งให้ทุกข์เกิด” 

        คัมภีร์ วิภังคปกรณ์ อธิบายทุกขอริยสัจ เป็น ๒ คือ สุตตันตภาชนีย์ และ อภิธรรมภาชนีย์
        - ทุกข์ โดยสุตตันตภาชนีย์ (คลิกดูรายละเอียด)      
        "ในอริยสัจ ๔ นั้น ทุกขอริยสัจ เป็นไฉน
        ชาติทุกข์ ชราทุกข์ มรณทุกข์ โสกปริเทวทุกขโทมนัสสอุปายาสทุกข์ อัปปิเยหิสัมปโยคทุกข์ ปิเยหิวิปปโยคทุกข์ ยัมปิจฉังนลภติตัมปิทุกข์ โดยย่อ อุปาทานขันธ์ ๕ เป็นทุกข์"
        - ทุกข์ โดยอภิธรรมภาชนีย์ (คลิกดูรายละเอียด 1 | 2)  
        "ในสัจจะ ๔ นั้น ทุกขสมุทัย เป็นไฉน        
        ตัณหา นี้เรียกว่า ทุกขสมุทัย
        ทุกข์ เป็นไฉน
        กิเลสที่เหลือ อกุศลธรรมที่เหลือ กุศลมูล ๓ ที่เป็นอารมณ์ของอาสวะ กุศลธรรมอันเป็นอารมณ์ของอาสวะที่เหลือ วิบากแห่งกุศลธรรม และอกุศลธรรมที่เป็นอารมณ์ของอาสวะ ธรรมเป็นกิริยามิใช่กุศล อกุศลและกรรมวิบาก รูปทั้งหมด นี้เรียกว่า ทุกข์"

        (๒)  ส่วนคำว่า อุปาทาน ที่อาจทำให้สับสน ก็อาจเพราะเมื่อนำไปประกอบศัพท์แล้วมีหลายนิยาม  ตัวอุปาทาน เอง ไม่น่ามีปัญหา อุปาทานคือโลภะ, ทิฏฐิ" ที่เข้าไปยึดขันธ์ แต่พอเอาคำว่าอุปาทานไปประกอบเป็นศัพท์ว่า อุปาทานขันธ์ จะหมายเอา ขันธ์ที่กำลังถูกอุปาทานยึดเป็นอารมณ์  หรือ  ขันธ์อันเป็นอารมณ์แก่อุปาทานได้

        อาตมาพบว่า มีใช้ทั้ง ๒ ความหมาย (ความหมายแรกนั้นชัดอยู่แล้ว) ขอแสดงตัวอย่างสำหรับนัยที่ ๒ ดังต่อไปนี้
        - ปัฏฐาน แสดงปริยายต่างๆ ของ อุปาทานธรรม และอุปาทานิยธรรม
        - ในวิภังคปกรณ์ ติกมาติกาวิสัชนา อุปาทานโคจฉกวิสัชนา
            "...สมุทยสัจ เป็นอุปาทานะ  สัจจะ ๒ เป็น นอุปาทานะ  ทุกขสัจเป็นอุปาทานะก็มี เป็น นอุปาทานะก็มี  สัจจะ ๒ เป็นอุปาทานิยะ สัจจะ ๒ เป็นอนุปาทานิยะ ..."
        - ในพระสูตร มีที่ใช้ "อุปาทานขันธ์" เป็นอารมณ์ในการพิจารณาของพระอรหันต์ เช่น
           “ท่านสารีบุตร ธรรมเหล่าไหนอันภิกษุผู้เป็นอรหันต์ควรมนสิการโดยแยบคาย ขอรับ”
          “ท่านโกฏฐิตะ อุปาทานขันธ์ ๕ ประการนี้อันภิกษุแม้ผู้เป็นอรหันต์ก็ควรมนสิการโดยแยบคาย โดยความเป็นของไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นโรค เป็นดุจหัวฝี เป็นดุจลูกศร เป็นของลำบาก เป็นอาพาธ เป็นอย่างอื่น เป็นของทรุดโทรม เป็นของสูญ เป็น อนัตตา, ท่านโกฏฐิตะ กิจที่จะพึงทำให้ยิ่งขึ้นไป หรือการสั่งสมกิจที่ทำแล้ว ย่อมไม่มีแก่ภิกษุผู้เป็นอรหันต์ อนึ่ง ธรรมเหล่านี้ที่ ภิกษุผู้เป็นอรหันต์เจริญ ทำให้มากแล้ว ย่อมเป็นไปเพื่ออยู่เป็นสุขในปัจจุบัน และเพื่อสติสัมปชัญญะ”
        - ประเด็นนี้ ดูเทียบกับอรรถกถาวิภังคปกรณ์ ที่อธิบายว่าทุกขสัจเป็นอัปปมาณารัมมณะเกิดในเวลาพิจารณาโลกุตรธรรม ๙ 

(ผู้ตอบ - พระครูเมธังกร - ๒๐ พ.ย. ๖๔)