ในคัมภีร์อภิธัมมัตถสังคหะและปรมัตถทีปนีรุ.๕๔๒ ได้แสดงสรุปความเรื่องกัมมสมุฏฐานไว้ ดังต่อไปนี้

อรูปาวจรกุศลที่เป็นภาวนาอันคลายความยินดีในรูป ย่อมไม่ก่อให้เกิดกัมมชรูป เพราะฉะนั้น ท่านจึงกล่าวว่า “ปญฺจวีสติวิธํ” แปลความว่า จิตที่เป็นกุศลกรรมและอกุศลกรรมซึ่งถูกปรุงแต่งด้วยอำนาจเจตนา มีจำนวน ๒๕ ดวง คือ อกุศลจิต ๑๒ มหากุศลจิต ๘ และรูปาวจรกุศลจิต ๕]

คำว่า อภิสงฺขตํ [ซึ่งถูกปรุงแต่ง] คือ ถูกกระทำให้เป็นพิเศษในกาลที่ผ่านมาแล้ว เพื่อทำให้เกิดรูปในกาลอื่น

มีข้อความ [ในคัมภีร์อภิธัมมัตถสังคหะ] ว่า “อชฺฌตฺติกสนฺตาเน” แปลความว่า ในกระแสแห่งจิตอันเป็นไปภายใน แต่พระอนุรุทธาจารย์ควรกล่าวว่า “อชฺฌตฺตสนฺตาเน” แปลความว่า ในกระแสจิตภายใน

อีกนัยหนึ่ง พึงทราบความหมายของ อิก ปัจจัย ในคำว่า อัชฌัตติกะ ก็คือ ภายใน นั่นแหละ

คำว่า ปฏิสนฺธิมุปาทาย แปลความว่า นับแต่ปฏิสนธิมา มีความหมายว่า นับตั้งแต่ขณะเกิดแห่งปฏิสนธิจิตเป็นต้นมา

คำว่า ขเณ ขเณ แปลว่า ทุก ๆ ขณะ คือ ในขณะ ๓ ของจิตดวงหนึ่ง ๆ

แต่อาจารย์อานันทเถระกล่าวการเกิดขึ้นของรูปที่มีสมุฏฐาน ๔ ทั้งหมดในอุปปาทขณะของจิตดวงหนึ่ง ๆ และกล่าวความดับของรูปดังกล่าวในภังคักขณะ ท่านเห็นว่ารูปที่เกิดจากสมุฏฐาน ๔ ทั้งหมดย่อมเกิดขึ้นในอุปปาทักขณะอย่างเดียว ย่อมไม่เกิดขึ้นในภังคักขณะเลย โดยยกพระพุทธพจน์อ้างอิงว่า

ยสฺส วา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ,โนรุ.๕๔๓ แปลความว่า

ถามว่า อีกนัยหนึ่ง สมุทยสัจจะของบุคคลใดกำลังดับ ทุกขสัจจะของบุคคลนั้นกำลังเกิดใช่ไหม ?

ตอบว่า หามิได้ [ไม่]

เช่นเดียวกันนี้ ท่านกล่าวว่า รูปที่เกิดจากสมุฏฐาน ๔ ย่อมดับไปในภังคักขณะ มิได้ดับไปในอุปปาทักขณะ โดยยกพระพุทธพจน์อ้างอิงว่า

ยสฺส กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ, โน ฯ แปลความว่า

ถามว่า กุศลธรรมกับอกุศลธรรมกำลังเกิดแก่บุคคลใด อัพยากตธรรมก็กำลังดับแก่บุคคลนั้นใช่ไหม ?

ตอบว่า หามิได้ [ไม่]

ถามว่า ยมกทั้ง ๒ ข้างต้น ตรัสหมายเอาอรูปภูมิ เพราะรูปทั้งหลายย่อมเกิดขึ้นในภังคักขณะของจิตบ้าง ย่อมดับไปในอุปปาทักขณะบ้าง มิใช่หรือ ?

ตอบว่า ไม่ใช่อย่างนั้น เพราะหากเป็นไปตามนี้ สมเด็จพระผู้พระภาคเจ้าก็ควรจะทรงแสดงคำถามที่บริบูรณ์ว่า

ถามว่า อีกอย่างหนึ่ง สมุทยสัจจะของบุคคลใดดับอยู่ ทุกขสัจจะของบุคคลนั้นเกิดอยู่หรือ? ตอบว่า สมุทัยสัจจะของบุคคลนั้นดับอยู่ในขณะดับแห่งตัณหาในอรูปภูมิ แต่ทุกขสัจจะของบุคคลนั้นไม่เกิดอยู่ สมุทัยสัจจะย่อมดับและทุกขสัจจะย่อมเกิดแก่บุคคลนั้นในขณะดับแห่งตัณหาในปัญจโวการภูมิ

และในที่อื่นก็ควรจะแสดงว่า

ถามว่า กุศลธรรมกับอกุศลธรรมย่อมเกิดแก่บุคคลใด อัพยากตธรรมของบุคคลนั้นดับอยู่หรือ ? ตอบว่า กุศลธรรมย่อมเกิดแก่บุคคลนั้นในขณะเกิดแห่งกุศลจิตในอรูปภูมิ แต่อัพยากตธรรมของบุคคลนั้นไม่ใช่กำลังดับ กุศลธรรมย่อมเกิดแก่บุคคลนั้นในขณะเกิดกุศลจิตในปัญจโวการภูมิ และอัพยากตธรรมย่อมดับไป

สมเด็จพระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสปฏิเสธอย่างเดียวว่า “หามิได้” ดังนั้นจึงกล่าวได้ว่า ยมกทั้ง ๒ นี้มิได้ตรัสหมายเอาอรูปภูมิ

ถามว่า ยมกทั้ง ๒ นี้ตรัสหมายเอาจิตตชรูปหรือ ?

ตอบว่า ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น เพราะไม่มียมกอื่นที่ปฏิเสธการรวมเอากัมมชรูปและมีความเหมาะสมเช่นนั้น ดังพระพุทธวจนะว่า

“ถามว่า อีกนัยหนึ่ง มนินทรีย์ย่อมไม่เกิดแก่บุคคลใดในภูมิใด ชีวิตินทรีย์ย่อมไม่เกิดแก่บุคคลนั้นในภูมินั้นใช่ไหม ?

ตอบว่า มนินทรีย์ย่อมไม่เกิดแก่อสัญญสัตตบุคคลในอสัญญสัตตภูมิ แต่ชีวิตินทรีย์ย่อมเกิดแก่อสัญญสัตตบุคคลโดยแท้ ส่วนมนินทรีย์และชีวิตินทรีย์ย่อมไม่เกิดแก่บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยภังคักขณะในภูมินั้น คือ ในปวัตติกาลของบุคคลผู้จุติอยู่ทั้งหมด และในภังคักขณะแห่งจิต”

ในพระบาลีนี้ พระดำรัสว่า “แก่อสัญญสัตตบุคคล” หมายถึง ชีวิตินทรีย์ที่เป็นรูปธรรม ถ้ามนินทรีย์พึงเกิดแก่จิตได้ในภังคักขณะ สมเด็จพระผู้มีพระภาคเจ้าก็ควรตรัสไว้ในประโยคแรกว่า “มนินทรีย์ย่อมไม่เกิดแก่อสัญญสัตตบุคคลในอสัญญสัตตภูมิในภังคักขณะในปวัตติกาล แต่ชีวิตินทรีย์ย่อมเกิดแก่อสัญญสัตตบุคคลในอสัญญสัตตภูมิโดยแท้

และประโยคหลังก็ควรตรัสว่า

[ส่วนมนินทรีย์และชีวิตินทรีย์ย่อมไม่เกิดแก่บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยภังคักขณะเหล่านั้นในภูมินั้น] ผู้จุติอยู่ทั้งหมด [โดยไม่มีข้อความว่า ในภังคักขณะแห่งจิต]

ถามว่า พระดำรัสในประโยคหลังนั้นทรงตรัสหมายเอาชีวิตินทรีย์ที่เป็นนามธรรมมิใช่หรือ ?

ตอบว่า ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น เพราะไม่มีพระดำรัสอื่นในคัมภีร์ยมกแสดงไว้อย่างนั้น และในฐานะที่เป็นวิสัยของพระสัพพัญญู จึงควรตัดสินตามความเหมาะสมในพระบาลีที่ชัดเจนโดยเทียบเคียงพระบาลีอื่น

รูปธรรมเป็นไปช้า นามธรรมย่อมเป็นไปเร็ว ทั้งฐีติกขณะโดยเฉพาะของนามธรรมย่อมไม่มี กระแสขณะของรูปธรรมกับนามธรรมจึงต่างกัน รูปธรรมทั้งหมดประกอบด้วยขณะเกิดขึ้นของตนที่มีช่วงเวลาขณะจิตหนึ่ง ย่อมเกิดขึ้นทุก ๆ ขณะอย่างต่อเนื่อง และเพราะธรรมทั้ง ๒ เกิดร่วมกันตั้งแต่ขณะปฏิสนธิเบื้องต้น คือ การเกิดขึ้น กับ ที่สุดคือการดับไป จึงเกิดร่วมกันตลอดชีวิต ทั้งหมดนี้เป็นความเห็นของอาจารย์อานันทเถระ

พระบาลียมกมีอรรถะและพยัญชนะมากมาย ทั้งความมุ่งหมายของสมเด็จพระบรมศาสดาก็สุขุมลุ่มลึก เมื่อใคร่ครวญดีแล้วจึงตัดสินข้อความ ไม่พึงวินิจฉัยพระดำรัสในคัมภีร์ยมกที่พบเห็นด้วยการประกอบความตามสมควร [แก่ฐานะ] โดยดำริว่า “การประกอบตามสมควร [แก่ฐานะ] เป็นปกติของคัมภีร์ยมก” แล้วยืนยันความเห็นของตน

ในคัมภีร์อภิธัมมัตถสังคหะและอภิธัมมัตถวิภาวินี ท่านได้แสดงกัมมสมุฏฐานไว้ ดังต่อไปนี้

บทว่า ปฏิสนฺธิมุปาทาย นั้น ความว่า เข้าถือเอา [คือเริ่มต้น] อุปปาทขณะแห่งปฏิสนธิจิต

บทว่า ขเณ ขเณ มีความหมายว่า ในขณะแห่งจิตดวงหนึ่ง ๆ ซึ่งมีดวงละ ๓ ขณะ ท่านกล่าวอธิบายไว้ว่า หาระหว่างมิได้ทีเดียว แต่อาจารย์พวกอื่นคัดค้านฐีติขณะแห่งจิตและการเกิดขึ้นของรูปในภังคขณะ ในข้อคัดค้านทั้ง ๒ นั้น เหตุผลในการไม่มีฐีติขณะของอาจารย์พวกนั้น และเรื่องที่จะพึงกล่าวในเหตุผลนั้น ข้าพเจ้ากล่าวไว้แล้วในหนหลังนั่นแล ก็จริง แต่ข้าพเจ้าจะรวบรวมกล่าว พร้อมทั้งเหตุผลในความไม่มีการเกิดรูปในภังคขณะ และเรื่องที่จะพึงกล่าวในเหตุผลนั้น แม้ในที่นี้ เพื่อถือเอาโดยสะดวก