คำอธิบายเพิ่มเติมของผู้เขียน :

หทยรูปนี้มีสภาพเป็นธัมมารมณ์ คือ อารมณ์ที่รับรู้ได้ทางใจอย่างเดียวเท่านั้น ไม่สามารถรับรู้สภาวะของหทยรูปนี้ทางปัญจทวาร ทวารใดทวารหนึ่งได้เลย เพราะสภาวะของหทยวัตถุรูปนี้มีสภาพเป็นเพียงสสารพลังงานซึ่งเป็นที่อาศัยเกิดของมโนธาตุและมโนวิญญาณจิตเท่านั้น และเป็นรูปที่ไม่มีรูปร่างสัณฐานอยู่โดยเฉพาะ เป็นเพียงพลังงานที่เป็นสุขุมรูป ซึ่งเกิดอยู่ในบ่อน้ำภายในก้อนเนื้อหัวใจ ซึ่งมีสัณฐานโตประมาณเท่าเมล็ดดอกบุนนาค มีน้ำเลือดหล่อเลี้ยงอยู่ประมาณ ๑ ซองมือ บุคคลทั้งหลายจึงไม่สามารถรับรู้สภาพแห่งหทยวัตถุรูปโดยทวารทั้ง ๕ มีจักขุทวารเป็นต้นได้ เพียงแต่รับรู้สึกทางมโนทวารเท่านั้นว่า “สิ่งนั้นมีอยู่” ซึ่งเป็นความรู้สึกเฉพาะตัวของบุคคลที่เป็นเจ้าของหทยวัตถุรูปเท่านั้น ส่วนบุคคลที่มีอภิญญาจิตบางท่าน เช่น สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า เป็นต้น ย่อมสามารถรู้ถึงสภาวะแห่งหทยวัตถุรูปของสัตว์ทั้งหลาย [ที่มีหัวใจ] ได้ ด้วยปรจิตตวิชชานน อภิญญาบ้าง ด้วยทิพยจักขุอภิญญาบ้าง เป็นต้น ซึ่งความรู้สึกในสภาพแห่งหทยวัตถุรูปที่ปรากฏทางมโนทวารนั้น มีลำดับความเป็นไปดังนี้

ลำดับที่ ๑ เรียกว่า อตีตภวังค์ แปลว่า ภวังค์เดิม หมายถึง ภวังค์ที่สืบเนื่องมาจากปฏิสนธิจิต ซึ่งมีอารมณ์เป็นกรรมอารมณ์ กรรมนิมิตอารมณ์ หรือคตินิมิตอารมณ์ อย่างใดอย่างหนึ่ง ซึ่งได้รับมาจากมรณาสันนชวนะ ในเวลาใกล้จะตายจากภพก่อน เมื่อตายแล้ว ปฏิสนธิจิตที่เกิดในภพใหม่ก็รับเอาอารมณ์นั้นสืบมา แล้วดับลง และแปรสภาพเป็นภวังค์สืบเนื่องความเป็นภพชาติโดยอาศัยอารมณ์นั้นเรื่อยไป จนกว่าจะตายจากภพภูมินั้น ที่เรียกว่า ภวังค์เดิม นี้ หมายเอาเฉพาะขณะที่เริ่มปรารภหรือคิดถึงอารมณ์ใหม่เท่านั้น ถ้ายังไม่ได้ปรารภหรือคิดถึงอารมณ์ใหม่ ก็เรียกว่า ภวังค์ เฉย ๆ เท่านั้น

ลำดับที่ ๒ เรียกว่า ภวังคจลนะ แปลว่า ภวังค์ไหว หมายถึง ภวังค์ที่ปรากฏขึ้นเมื่อเริ่มปรารภหรือใส่ใจถึงอารมณ์ใหม่ ในที่นี้ คือ ปรารภหรือเริ่มใส่ใจในความรู้สึกถึงหทยวัตถุรูป ภวังคจลนะนี้ ก็ได้แก่ ภวังค์เดิมของบุคคลนั้นนั่นเอง ที่สืบเนื่องมาจากปฏิสนธจิตดังกล่าวแล้ว เมื่อปรารภอารมณ์ใหม่ ภวังค์เดิมนั้นย่อมไหวตัวเพื่อตอบสนองต่ออารมณ์ใหม่ กลายเป็นภวังคจลนะ แต่ยังตัดจากอารมณ์เก่าไม่ได้ แล้วก็ดับไป

ลำดับที่ ๓ เรียกว่า ภวังคุปัจเฉทะ แปลว่า ตัดกระแสภวังค์ หมายถึง ภวังค์ที่ละทิ้งอารมณ์เก่าได้สำเร็จ และตนเองก็ดับลงพร้อมกันไปด้วย โดยที่ยังไม่ได้รับรู้อารมณ์ใหม่นั้นเลย ภวังคุปัจเฉทะนี้ก็เป็นอันเดียวกันกับภวังคจลนะนั่นเอง ต่างกันแต่เพียงแปรสภาพจากการไหวตัวมากขึ้น แล้วก็สามารถตัดจากอารมณ์เก่าได้สำเร็จเท่านั้น

ลำดับที่ ๔ เรียกว่า มโนทวาราวัชชนะ แปลว่า การหน่วงเหนี่ยวอารมณ์ใหม่ทางมโนทวาร หมายถึง จิตที่ทำหน้าที่รับอารมณ์ใหม่เป็นดวงแรก เมื่อภวังคุปัจเฉทะดับลงแล้ว มโนทวาราวัชชนจิตนี้ย่อมเกิดขึ้นติดต่อกันทันทีโดยไม่มีระหว่างคั่น และทำการหน่วงเหนี่ยวอารมณ์ใหม่นั้นมาสู่มโนทวารได้สำเร็จ จึงเรียกว่า จิตเปิดทวารใจ หรือ จิตเปิดประตูใจ ทำให้มโนทวารวิถีจิตสามารถเกิดขึ้นต่อไปได้ [ถ้าอารมณ์นั้นมีกำลังเพียงพอ] ในกรณีนี้ ก็คือ หน่วงเหนี่ยวหทยวัตถุรูปมาสู่มโนทวารวิถีนั่นเอง

ลำดับที่ ๕-๑๑ เรียกว่า ชวนะ แปลว่า การเสพอารมณ์ หมายถึง จิตที่ทำการเสพอารมณ์ใหม่นั้นโดยความเป็นกุศล อกุศล หรือกิริยาชวนะ ตามสมควรแก่อุปนิสัยและสันดานของบุคคลนั้น ในกรณีนี้ ก็คือ เสพความรู้สึกในหทยวัตถุรูปที่ตนเองนึกถึงนั่นเอง

ลำดับที่ ๑๒-๑๓ เรียกว่า ตทาลัมพนะ แปลว่า การหน่วงเหนี่ยวอารมณ์ต่อจากชวนะ หมายถึง จิตที่ทำการรับรู้อารมณ์เป็นลำดับสุดท้ายในวิถีจิตที่เป็นกามวิถี โดยมีเงื่อนไข คือ อารมณ์นั้นต้องเป็นกามอารมณ์ บุคคลที่รับรู้นั้นต้องเป็นกามบุคคลคือผู้เกิดในกามภูมิ ได้แก่ อบายภูมิ ๔ มนุษยภูมิ ๑ เทวภูมิ ๖ และอารมณ์นั้นต้องเป็นอารมณ์ที่มีกำลังในการปรากฏที่ชัดเจนเต็มที่ ที่เรียกว่า อติมหันตารมณ์ [ทางปัญจทวาร] หรืออติวิภูตารมณ์ [ทางมโนทวาร] ในกรณีนี้ ก็คือ การเสพความรู้สึกถึงหทยวัตถุรูปของตนเองหรือของบุคคลอื่น เมื่อครบเงื่อนไขเหล่านี้แล้ว ตทาลัมพนจิตย่อมเกิดขึ้นเสพอารมณ์ที่เหลือต่อจากชวนะได้ แต่ถ้าไม่ครบเงื่อนไขเหล่านี้ ตทาลัมพนจิตย่อมไม่เกิดขึ้น วิถีจิตย่อมสิ้นสุดที่ชวนจิตดวงสุดท้าย แล้วก็ลงสู่ภวังค์ทันที โดยไม่มีตทาลัมพนจิตเกิดต่อเลย